Een onderdeel dat Berlijn domineerde in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog en velen tot de verbeelding spreekt, is de bunker van Adolf Hitler. Verschillende boeken en films vertellen ons een fascinerend beeld van een leider en een natie in verval. Vooral de film 'Der Untergang' met Bruno Ganz als Hitler geeft een, volgens de makers, authentiek beeld van het leven in en rond de bunker. Ter illustratie vind u op deze pagina vergelijkingen met 1945 en de film. Ondanks dat de bunker een zeer dramatische rol vervulde in de recente geschiedenis, is er van het betonnen gevaarte geen stukje bewaard gebleven. Omdat het in de directe omgeving van het Holocaust Monument ligt, wil ik er toch even de aandacht op vestigen.

De plaats waar de bunker ooit gelegen was ligt in een hoek van voormalige DDR flats. Aan het einde van In Den Ministergärten, een tiental meters voorbij de kruising Gertrud-Kolmar Straße. Wat ooit de uitgang vanuit de Hoofd bunker naar de tuin van het Rijkskanselarij Paleis was, is nu de toegang tot een parkeergebied, afgesloten met een slagboom. Het eerste plan voor een zogenaamde luchtbeschermingsbunker werd in 1935 geopperd om deze aan te brengen onder de nieuw te bouwen bankethal. Toen Hitler kanselier werd in januari 1933 had hij al aangegeven dat het Rijkskanselarij Paleis aan de Wilhelmstraße 77 hem deed denken aan een pakje sigaretten, weinig inspirerend en 'groots' voor een belangrijke functie als de zijne. Ook het plein aan de Wilhelmplatz was hem te klein om al zijn aanhangers op te ontvangen om hem toe te juichen. De architect Ludwig Troost werd aangesteld om de kanselarij van een grandioze bankethal te voorzien in de achterliggende tuin (op deze locatie zijn heden ten dage enkele kinderspel toestellen geplaatst). Maar deze overleed op 21 januari, 1934, waarop het project in handen kwam van Leonhard Gall.

De bankethal was gepland achter Wilhelmstraße 76. De tekeningen werden goedgekeurd op 29 juli, 1934 en het werk werd direct aangevangen. Onder de bankethal werd een zware 'kelder' voorgesteld, die jaren later pas zijn ware naam kreeg als luchtbeschermingsbunker. Inwendig 15,5 bij 18,5 meter, was het voorzien van 1,2 meter dikke muren van gewapend beton. De ruimte was opgedeeld in 19 kamers waar de middelste rij tevens dienst deed als corridor. De kamers waren bescheiden, slechts 10 m². In de noordoost hoek was de machine kamer gevestigd voor onder andere het ventilatiesysteem, in het zuidoosten van de bunker waren de toiletten en keuken aangebracht. Het plafond had een betondikte van 1,6 meter, dit was de helft zwaarder dan de bunker onder Göring zijn departement, het Luchtvaart Ministerie, dat in diezelfde periode gebouwd werd. De bankethal, met haar geheime bunker, was gereed begin 1936.

Het zou niet de enige bunker blijven van de Rijkskanselarij. In 1938 begon Albert Speer met de bouw van de Nieuwe Rijkskanselarij aan de Voßstraße. Onder Hitler zijn kantoren werd een grote bunker gebouwd. Hydraulische betonnen deuren dienden als toegang tot een bunker van 106 bij 29 meter waarin 53 kamers waren. Deze bunker mocht ook door het volk van Berlijn gebruikt worden, buiten het personeel van de Rijkskanselarij. Een andere bunker die onder de Nieuwe Rijks Kanselarij lag mat 60 bij 20 meter en had 26 kamers. Dit was de bunker waar de documenten opgeslagen werden en waar de staf en de directe medewerkers van Hitler konden schuilen. En zo werden er ook in de loop van de volgend jaren nog enkele kleinere bunkers toegevoegd in de tuinen van de Rijkskanselarij.

Als in januari 1943 de bombardementen op Berlijn door de RAF serieus worden aangepakt, geeft Hitler opdracht tot de bouw van een veel zwaardere bunker, met wanden van minstens 3,5 tot 4 meter en een plafond van minstens 3,5 meter. Inwendig zou het identiek moeten worden aan de bunker onder de bankethal van het Rijkskanselarij Paleis en ook gekoppeld aan deze eerste bunker. Tijdens de bouw werd ook het plafond van de eerste bunker verzwaard, ten koste van de vloer van de bankethal. Verstevigd met treinrails werd het plafond twee meter dik.

Tot op heden zijn nooit originele werktekeningen gevonden voor de nieuwe bunker. Uit schaarse memo's zou blijken dat die ook nooit gemaakt zijn. De bouwer, Piepenburg, had ook de bunkers onder de Nieuwe Kanselarij gemaakt aan de hand van enkele schetsen. Gebruik makend van de afmetingen van de eerste bunker werd de tweede gebouwd. Ten westen van de eerste bunker werd een put gegraven van 8,5 meter diep. Omdat de bunker dieper kwam te liggen dan de eerste, om het 3,8 meter dikke plafond kwijt te kunnen, werd een trappenhuis van 10 treden aangebracht tussen de twee bunkers. Het trappenhuis kon door zware gasbestendige deuren worden afgesloten. Ondanks dat de hoofdbunker groter werd (vanwege de 4 meter dikke muren) werd de binnenkant niet veel groter dan de eerste bunker. Inwendig mat de ruimte 20 bij 15,6 meter. Door de dikte van de binnenmuren, 50 centimeter, werden de kamers niet groter dan die in de eerste bunker (de reguliere kamers maten 4 meter bij 3,6 meter).

Er was inwendig weinig aan verfraaiing gedaan, enkele binnenmuren waren lichtgrijs geverfd en een enkele ruimte had een pleisterwand gekregen, maar er waren ook ruimtes die de beplankingafdruk van de bekisting nog toonden. In de corridor waren de meest kostbare schilderijen uit de kanselarij opgehangen. In de kleine kamers waren de meubelen simpel gehouden, behalve bij die in Eva Braun haar kamer. Deze puilde uit met veel te zware en grote meubelen, er was geen ruimte om in te bewegen. De kamer van Hitler bezat een klein bureau, een tafel met drie stoelen en een kleine sofa waarop uiteindelijk Hitler en Braun een einde aan hun leven maakten. Hitler zijn slaapkamer bestond uit een eenvoudig bed, een kast, een kluis, een tafeltje met twee stoelen en een zuurstoffles omdat de angst voor verstikking groot was. De vloeren waren bedekt met eenvoudige tegels, waarover hier en daar tapijten waren gelegd. Een constante zorg was het stijgende grondwater, pompen draaiden dag en nacht om de ruimte droog te houden.

Op 16 januari 1945 keerde Hitler terug naar Berlijn om van hieruit de defensie op zich te nemen tegen de naderende Russen en de westerse geallieerden. Aangezien de Nieuwe Rijkskanselarij niet meer verwarmd kon worden, trok Hitler in het Rijkskanselarij Paleis. Hiervan uit kon hij zich ook sneller in zijn bunker terugtrekken wat in het begin vooral tijdens luchtalarmen was. Op 3 februari schudde het zuiden van de wijk Friedrichstadt van Berlijn toen Amerikaanse bommenwerpers de omgeving van de kanselarij troffen, verscheidene gebouwen werden zwaar getroffen. Op 26 februari was de volgende zware aanval op deze hoek van Berlijn waarop Hitler korte tijd later besloot zich terug te trekken in de bunker.

In maart kwam Hitler nog eenmaal naar het front aan de Oder, niet in zijn Mercedes, maar in een Volkswagen Kever om zijn troepen enig vertrouwen te geven. Op 7 maart had Eva Braun haar intrek genomen in de bunker om dichter op haar Führer te zijn. Samen met enkele secretaressen waren het de enige vrouwen in de bunker. Op 19 maart wordt Hitler door de camera vastgelegd hoe hij, in de tuin van de Reichskanzlei in Berlijn, 20 jongens van de Hitlerjugend decoreert voor hun inzet in de verdediging van Duitsland (in de meeste publikaties wordt 20 maart 1945 als datum gebruikt. Maar van Peter Vandersmissen ontving ik een scan van een artikel uit 'Der Angriff' van 20 maart 1945 waarin vermeldt wordt, met als bron het 'Führerhauptquartier van 19 maart 1945', dat Hitler 20 Hitlerjugen ontving,...).

Op 22 april trok de gehele familie Goebbels in de bunker. Magda Goebbels, vrouw van Joseph Goebbles de minister van propaganda, kreeg enkele kamers in de eerste bunker toegewezen, terwijl haar man twee ruimtes in de Hoofd bunker betrok. In de Hoofd bunker was ook een kamer aanwezig voor de persoonlijke arts van Hitler, Theodor Morell, naast die van Goebbels.

Op 16 april was het Rode Leger gereed om één van de grootste offensieven van de oorlog te openen richting Berlijn. Twee en een half miljoen soldaten, 6250 tanks en 14.600 kanonnen stonden gereed.

Op 29 april trouwden Hitler en Braun in de Hoofd bunker om half twee in de nacht. Rond 11 uur die avond zond Hitler zijn laatste opdrachten uit naar de hoofdkwartieren in het zuiden van Berlijn. De Russische troepen vochten op slechts honderd meter van de bunker. In de middag van 30 april 1945, klonk één pistoolschot uit de kamer van Hitler. Even later werden de lichamen van Hitler en zijn vrouw Eva naar buiten gedragen. Hitler had oneervol ontslag genomen uit zijn moorddadig regime doormiddel van een kogel, Eva Hitler had gekozen voor cyanide. In een ondiepe kuil werden de lichamen in de tuin in brand gestoken. Dit was op uitdrukkelijk verzoek van Hitler omdat hij vreesde dat zijn lichaam in een Russisch museum tentoongesteld zou worden.

Op 1 mei vermoordden Joseph en Marga Goebbels hun zes kinderen en benamen daarna hun eigen leven. Ook drie andere officieren pleegden in de Hoofd bunker zelfmoord. Hierop vluchtte het restant van de inwoners de bunker uit. Eén van de laatste was Martin Bormann, die op 2 mei probeerde weg te komen. Maar ingesloten tussen de Russen pleegde hij zelfmoord op slechts enkele honderden meters van de bunker.

Omdat de elektriciteit uitgevallen was in de laatste weken van de oorlog werkten de pompen niet meer, en het grondwater kwam de bunker binnen. Het eerste anderhalf jaar was de bunker een veel bezocht punt voor geallieerde soldaten en officieren en journalisten. Maar door de verslechterende onderlinge verhoudingen tussen het westen en het oosten besloot het Russische Rode Leger een eind te maken aan het rondneuzen van mensen in het gebied dat onder hun bestuur viel.

Er werd een eerste poging gedaan de bunker op te blazen. Maar de springstof blies alleen de nooduitgang en de ventilatietoren op. De bunker bleef verder intact en werd daarna afgesloten. In 1949 werden de ruines van de Rijkskanselarij opgeruimd, maar de brokstukken van de bovengrondse restanten van de bunker liet men liggen. In 1959 werd een poging gedaan ook deze te verwijderen. Maar het bleek te arbeidsintensief en kostbaar, de restanten werden afgedekt met aarde.

Begin jaren zeventig werd de eerste bunker leeggepompt van grondwater en geïnspecteerd door de geheime dienst van Oost-Berlijn, de Stasi, die de kinderbedden van Goebbels terugvonden en nog 15.000 documenten. De Hoofd bunker was een chaos door de weggeslagen binnenmuren, het neergestorte binnenplafond en het grondwater. Pas in 1988 werd dan eindelijk de gehele bunker stukje bij beetje opgeblazen en verwijderd uit de geschiedenis van Berlijn.

---