Na een bezoek in juni 2022 aan de Villa aan de Wannsee, waar de conferentie werd gehouden om tot een 'definitieve oplossing' te komen voor het 'Joden vraagstuk', reden wij via de Königstraße een grote brug op, welke de verbinding vormt tussen Berlijn en Brandenburg. De brug ligt over een zijarm van de rivier Havel en gaat over in de Berliner Straße, richting Potsdam. Ik herkende de brug direct, dit was de zogenaamde 'spionnen brug' waar enkele malen tijdens de Koude Oorlog 'oostelijke met westelijke' personen werden uitgewisseld. De brug was de afgelopen jaren weer in het nieuws geweest, vanwege de speelfilm 'Bridge of Spies' van Steven Spielberg met Tom Hanks in de hoofdrol. De auto werd aan de kant gezet om deze beruchte brug even van dichtbij te bekijken,...

Ondanks dat de Glienicker Brücke pas de laatste 10 minuten in de film 'Bridge of Spies' vond Spielberg dat het gerechtvaardigd was de film deze titel te geven, plus dat de film deels gebasseerd was op het boek van advocaat James B. Donavan, 'Strangers on a Bridge'.
James Britt Donovan (29 februari, 1916 – 19 January, 1970) was een verzekerings advocaat die tijdens de Tweede Wereldoorlog een officier was bij de Amerikaanse marine. In 1942 kwam Donovan terecht bij het 'Office of Scientific Research and Development'. Vanaf 1943 tot 1945 diende hij als general counsel bij het 'Office of Strategic Services'. In 1945, assisteerde Donovan Justice Robert H. Jackson tijdens de Neurenberg processen tegen de Nazi kopstukken. Donovans taak was het visualiseren van de bewijslast. Na deze taak begon hij als partner in verzekeringsrecht bij het in New York gevestigde kantoorschap Watters and Donovan.

Op 22 juni 1953 ontving de 14 jarige krantenbezorger Jimmy Bozart in het apartementen complex 3403 Foster Avenue in New York City van de bewoner vijf Amerikaanse 5 cent (nickel) munten. Terwijl hij de trap afdaalde struikelde hij bijna en daarbij liet hij zijn hand vol munten vallen. Toen hij ze opraapte zag hij dat één munt iets 'open' stond. In de binnenkant zat een microfilmpje met nummers. Toen hij dit vertelde aan de dochter van een politieman, ging het balletje rollen. Binnen twee dagen was de FBI op de hoogte van de 'hollow nickel'. Het zou vier jaar duren eer de code gekraakt zou worden.

In mei 1957 besloot KGB agent Reino Häyhänen over te lopen naar de Amerikanen. Zijn gedrag in Amerika werd een gevaar voor de KGB operaties. In New York werkte hij samen met de KGB agent William August Fisher, later bekend geworden onder zijn schuilnaam Rudolf Ivanovich Abel. Abel stoorde zich aan het vele drinken van Häyhänen en hij was ook erg agressief tegen zijn 'vrouw' (een KGB agente) die hij met regelmaat sloeg. Fisher, die voor de KGB onder de codenaam 'MARK' opereerde, wilde van hem af, en de KGB riep Häyhänen terug naar Moskou. Maar tijdens een tussenlanding, op 4 mei 1957 in Parijs, liep hij over naar het westen. Eindelijk vernam de FBI wat de microfilm bevatte. Het bleek een persoonlijk bericht waarin Häyhänen welkom werd geheten in de Verenigde Staten succes werd gewenst.

Om zeven uur in de ochtend van 21 juni 1957 stapten FBI agenten het Hotel Latham binnen en klopten op de deur van, als daar geregistreerde, Rudolf Ivanovich Abel. Toen de FBI agenten hem aanspraken als 'kolonel' Abel, wist hij dat Häyhänen hem verraadden had,... In de kamer werden naast vele schilderspullen, zaken gevonden die alles te maken hadden met spionage, zoals speciale camera's, microfilm, code geschriften, handboeien, een uitgeholde voorwerpen, zoals een scheerkwast, spijkers, manchetknopen en verschillende 'holle munten'.

Anders dan in ‘Bridge of Spies’ werd James B. Donovan niet op het kantoor van de firma gevraagd om Abel te verdedigen, maar ging de telefoon in een gehuurd huisje in de Adirondack mountains. Hij kreeg daar van een kantoormedewerker te horen dat er een Russische spion gepakt was in Brooklyn, en ‘men’ had bedacht dat Donovan, met zijn achtergrond, zoals de Neurenberg processen, wellicht geschikt was om de verdediging op zich te nemen. Ter plekke heeft Donovan na enkele uren bedenktijd de uitdaging aanvaard.

Op alle gebied denkbaar werd Donovan vervolgens tegengewerkt, want in ieders (Amerikaanse) ogen was Abel schuldig, want die had negen jaar in stilte zijn werk gedaan, tegenover een lokaal FBI bureau, en verdiende de doodstraf. Maar Donovan wist de rechter te overtuigen om levenslang te geven, want het zou zo maar eens kunnen gebeuren dat er in Rusland een soortgelijke situatie zich voordeed, en was het dan niet handig ‘iets’ achter de hand te hebben om een uitwisseling te doen? Terwijl Abel voor 30 jaar naar de Atlanta Federal Penitentiary ging, ging Donovan met de zaak naar de Supreme Court in 1960. Hier bewees hij dat de FBI zich niet aan de procedures had gehouden, vastgelegd in de Fourt Amendment, zonder de juiste bevelschriften was de kamer van Abel onderzocht. Maar het hoogste gerechtshof was niet unaniem in de beslissing, en werd de zaak Abel afgesloten, de spion zou 30 jaar in de gevangenis blijven,… In dezelfde periode dat de Abel-Donovan zaak speelde in de Supreme Court, viel een Amerikaanse ‘spion’ in handen van de Russen.

Francis Gary Powers (geboren op 17 augustus 1929) begon zijn vliegeniers carrière in 1950 toen hij toetrad bij de Amerikaanse luchtmacht. Hier vloog hij ondermeer op de Republic F-84 Thunderjet. In januari 1956 verliet hij als Captain de USAF en kwam als burger (Civilian Grade) in dienst van de CIA, de geheime dienst van de Verenigde Staten. Vier maanden later begon hij met trainingen op de Lockheed U-2 vanaf Watertown Strip, Nevada. Na de training, afgerond in augustus 1959, werd Powers gestationeerd bij het Second Weather Observational Squadron (Provisional) ook wel aangegeven als Detachment 10-10, en kwam terecht op de in Turkije ingerichte Incirlik Air Base. Tot mei 1960 was Powers al een veteraan met 27 missies op het gebied van verkenningsvluchten. Zijn familie, zelfs zijn vrouw Barbara, wist niet beter dan dat Gary vloog voor de NASA om weersverwachting gegevens te verzamelen.

De Lockheed U-2 was speciaal ontwikkeld om op zeer grote hoogte te opereren, tot 21 km (70,000 voet) hoogte, ver buiten het bereik van Russische straaljagers en raketten. Op deze manier konden met uitermate scherpe camera’s vanuit de stratosfeer foto’s genomen worden van vliegbases en militaire installaties. Maar er was nooit diep in de Sovjet Unie met de U-2 gevlogen, tot 1 mei 1960,… Op die dag wilde men met de U-2 over geheel Rusland vliegen, het was link, maar de gok waard. De U-2A, 56-6693 vertrok vanaf de basis Peshawar, in Pakistan.

De vlucht leek zonder problemen te verlopen tot hij over de Oeral vloog. Er waren MiG-19 jagers op jacht naar de U-2, maar konden hem niet bereiken. In totaal werden er 14 S-75 Dvina raketten afgeschoten, waarvan er één een MiG-19 trof, de piloot, Sergei Safronov, wist uit het toestel te komen, maar kwam toch om het leven door zijn verwondingen. Een Su-9 die in de buurt vloog, probeerde een ram poging, maar de Su-9 vloog veel te snel ten opzicht van de U-2 en miste. Drie, van de veertien raketten afgevuurd op Powers, vertrokken nabij Kosulino en één van deze raketten trof doel, de U-2 verloor vrijwel direct een vleugel en spinde richting de aarde. Met de neus omhoog wist Powers de cockpitkap eraf te schieten en zijn stoelriem los te maken. Door het spinnen van het toestel kon hij niet bij de ‘zelfvernietiging-knop van de camera’s’, maar werd wel uit de cockpit geslingerd. Onder zijn parachute wist Powers de ontsnappingspapieren van zich af te gooien. Ook had hij een grote zilveren dollar bij zich, waarin een pin stak die zwaar gif bevatte en als zelfmoord naald gebruikt kon worden. Ook deze wierp hij van zich af, maar behield wel de giftige pin. Na de harde landing werd Powers gelijk gevangen genomen en overgebracht naar de Lubyanka gevangenis in Moskou.

De neergehaalde U-2 zorgde voor enorme spanningen tussen Amerika en de Sovjet Unie. De wrakstukken van het toestel werden voor de burgers van Moskou tentoongesteld. Uiteraard werd Powers uitvoerig verhoord, maar meer dan dat hij schuldig was over de Sovjet Unie te vliegen zou hij niet prijsgeven. De giftige pin werd pas tijdens de derde visitatie gevonden, waarbij Powers waarschuwde voor het effect de pin kon geven. De Russen probeerden het op een hond die kort daarop overleed. De verontwaardiging in Rusland was enorm dat een Amerikaanse vliegtuig over hun land had gevlogen, en men eiste de hoogste straf tegen Gary Powers. Na drie maanden kwam de zaak voor de rechter en waar Powers schuld bekende voor spionage en werd door de Russische Militaire Raad op 19 augustus 1960 veroordeeld tot 10 jaar cel, waarvan zeven jaar dwangarbeid.

Volgens overlevering zou de vader van Gary Powers, Oliver, een brief geschreven hebben naar Rudolf Abel, waarin hij schreef dat hij, Oliver, wilde voorstellen aan de Amerikaanse regering om een ruil. Abel zijn vrouw Elena schreef een brief aan James Donovan (die waarschijnlijk daarbij hulp kreeg van medewerkers KGB). Hierop nam Donovan contact op met het Departement van Justitie. Hierop nam de CIA weer contact op met James Donovan, die ooit gepleit had om Abel in leven te houden voor een eventuele ruil tussen Oost en West, en die tijd was eerder gekomen dan waarschijnlijk iemand had kunnen voorzien.

Samen met CIA agent Milan Carl Miskovsky toog Donovan, die zijn vrouw had verteld dat hij naar Schotland ging voor zaken, naar Berlijn, om te kijken hoe en waar een eventuele ruil plaats kon vinden. Hiertoe moest Donovan naar Oost-Berlijn om in het hol van de leeuw met de Russen te onderhandelen met tweede secretaris van de Sovjet Ambassade, Ivan Alexandrovich Schischkin. Hier ontmoette Donovan ook de 'vrouw' en 'dochters' van Abel, die duidelijk geen familie was van de Sovjet spion. Donovan werd later geplaagd door een verkoudheid, maar anders dan in de film 'Bridge of Spies' suggereerd, dit was niet omdat zijn jas was gestolen, deze diefstal is voor de film verzonnen. Donovan had onderwijl gehoord dat een student, ene Frederic Pryor vast gehouden werd in Oost-Berlijn. Hij sprak hierover met Schischkin, maar deze kon daar niks over zeggen, want dat viel onder het communistische gezag van Berlijn.

De 28 jarige Amerikaanse student Frederic LeRoy Pryor kwam terug van een vakantie in Denemarken in Berlijn, waar tijdens zijn afwezigheid veel veranderd was, er was een ‘Muur’ opgetrokken tussen Oost en West-Berlijn. Pryor keerde terug om onder meer een speech te horen die Walter Ulbricht (hoofd communistische partij) zou geven. Ook wilde hij de zuster van een vriend bezoeken vanwege eventuele berichten die aan hem gericht waren, en ook een bezoek aan de Oost Duitse professor die hem had geholpen met een proefschrift, een analyse van de Sovjet Unie en de buitenlandse handel. De vriendin bleek niet meer op het adres te wonen, zij was gevlucht. De Stasi (de geheime dienst van de DDR) hield de woning in de gaten, en toen Pryor daar op de stoep stond werd hij gelijk vastgenomen. Op het politiebureau bleek het proefschrift dat Pryor bij zich had voldoende te zijn om hem in staat van beschuldiging te stellen voor spionage. Iedere dag werd de student verhoord. Hij was afgesloten van de buitenwereld, brieven aan hem werden nooit ontvangen, een kerstpakket van zijn ouders, met extra voedsel, bereikten hem niet. Dat hij opeens onderdeel werd van een op handen zijnde uitwisseling was totaal onbekend bij Pryor.

James Donovan wist contact te leggen met de advocaat van Frederic Pryor, Wolfgang Vogel. Vogel was een 33 jarige advocaat in 1959, toen hij met de zaak Abel te maken kreeg (hij was toen al vanaf 1953 in gedwongen dienst van de Stasi). Een brief van Rudolf Abel zijn vrouw zette het één en ander in beweging. Anders dan in de film, waar Sebastian Koch de rol van Vogel heeft, was de echte Vogel een rustige, welbespraakte man, en was geen ‘vijand’ zoals afgebeeld in de film. In de film wordt vooral de nadruk gelegd opdat de Verenigde Staten de Oost-Duitse regering zou erkennen. Terwijl het vooral een spel van afwachten was, het laten zien aan de Russen, door de Oost-Duitsers, wie de hoogste troef had.

In de onderhandelingen tussen de drie partijen, de Sovjets, de Oost-Duitsers en de Verenigde Staten, kwam men eindelijk tot een overeenkomst, twee zouden worden geruild voor één. De uitwisseling tussen Abel en Powers zou worden gedaan vanaf DDR grondgebied, via de Glienicker Brücke, en Pryor zou via Checkpoint Charlie worden gedaan. De datum werd gesteld op 10 februari 1962,...