DENEMARKEN
Kilometers beton
'In Vogelvlucht'

Het meest indrukwekkende geschutscomplex aan de westkust van Denemarken is zonder meer de 'Vesting Hanstholm'. Het is dan wel het meest indrukwekkende complex, maar ook het meest zinloze complex door de Duitse bezetter in Denemarken gebouwd,...

Hanstholm is een voormalig eiland, en was een verkorte vorm van de naam ‘Hansted Holm’. De regio had als belangrijkste dorpen en stadjes: Hansted, Nørby, Gårddal, Ræhr, Hamborg, Bjerre, Febbersted, Krog, Nytorp en Vigsø. Aan het einde van 1900 werd de grootste haven van Denemarken in Hansted aangelegd. Vanwege de grote van de haven een grotere havenstad was nodig. Er werd een nieuwe stad gepland waarin Hansted, Nørby en Gårddal en zouden opgaan. De nieuwe stad kreeg officieel de naam Hanstholm. Dit schept tot op hedeb verwarring, want de stadjes Ræhr en Vigsø liggen op het voormalige eiland Hanstholm, maar behoren niet de stad Hanstholm. De inwoners van het voormalige eiland Hanstholm praten dus nog steeds over Hansted als ze Hanstholm de stad bedoelen.

Bunker Museum Hanstholm

In de ochtend van 9 april 1940 trokken Duitse troepen de Deense grens over. De Deense tegenstand was van dien aard dat na een korte schermutseling, waarbij 16 Denen sneuvelden en 24 gewonden vielen, dat de regering en koning capituleerden. Nog diezelfde dag hadden de Duitsers het grootste deel van Denemarken bezet. Op 10 april kwamen de eerste Duitsers in Hanstholm aan, en in de middag liep een groot schip met nog meer troepen aan boord de haven binnen. Deze begonnen gelijk een Flak stelling in te richten. Ordentelijk wisten ze klaarblijklijk precies waar ze moesten zijn. Achteraf bleek een Duitse officier die zich als 'kunstschilder' had voorgedaan en de zaak uitgebreid in 1939 had bestudeerd, en goed geholpen was door de plaatselijke bevolking die het zo'n aardige vent vonden,...

Twee bewaard gebleven en te bezoeken grote batterijen in Hanstholm
(Foto: Google Earth)

Men zal zich in Hantsholm hebben afgevraagd waarom de Duitsers zo'n opvallende belangstelling hadden voor hun stad. Dat werd al snel duidelijk. De uitstulping in het noordwesten bleek ideaal om een complex van ver dragende kanonnen te plaatsen om het Skagerrak af te dekken tegen eventuele Britse schepen die tussen Denemarken en Noorwegen richting het Kattegat en Zweden wilden opstomen. Om deze reden zou eenzelfde complex van ver dragende kanonnen geplaatst worden aan de Noorse zijde, bij Kristiansand

Het Skagerrak tussen Hanstholm en Kristiansand is ongeveer 120 km breed. Om deze afstand te kunnen beschieten zouden er in eerste instantie 40,5cm kanonnen geplaatst worden, wat later werd veranderd naar 38cm kanonnen. Deze hadden een maximaal bereik van 55 km. Het gat van 10 kilometer zou worden opgevuld met zeemijnen. In mei 1940 gaf Hitler aan Krupp de opdracht vier 38cm kanonnen te fabriceren voor Hantsholm. Deze enorme grote kanonnen zouden als scheepgeschut in vier grote 'bakken' geplaatst worden. Deze ronde bakken, met een diameter van 25 meter en 5 meter diep, stonden ieder in verbinding met een grote bunker, waarin onderkomens waren voor 70 tot 90 officieren/manschappen, maar waarvanuit ook de munitie voor het geschut werd aangedragen. De vier 38cm geschutsopstellingen stonden ongeveer 250 meter van elkaar af, in een globale oost-west opstelling.

Het 20 meter lange 38cm S.K.C./34 kanon

- Bezoek aan Museumbunker -

Vanaf de (gratis) parkeerplaats is het een korte wandeling naar de Museum bunker. De grootste blikvanger is het 20 meter lange 38cm kanon. Dit 38cm kanon is van het S.K.C./34 type, welke door Krupp Werke in Essen, Duitsland was gemaakt voor plaatsing aan boord van slagschepen uit de Bismarck klasse. Dit kanon dat hier tentoongesteld staat was oorspronkelijk bedoeld om het 28cm geschut op de Gneisenau te vervangen. Maar toen de Gneisenau zwaar beschadigd raakte door een Geallieerd bombardement in februari 1943, werd dit niet doorgezet. En zo werden de kanonnen gebruikt voor de kustverdediging. Dit kanon draagt nummer 89 en was oorspronkelijk bedoeld voor de Tirpitz batterij in Oksby, bij Blåvand. Maar ook dit ging niet door, en aan het einde van de oorlog werden ze achtergelaten bij het station van Guldager, bij Esbjerg. In 1947 werd het kanon overgebracht naar het Koninklijke Deense Arsenaal Museum in Kopenhagen, waarna het in 2005 overgedragen werd aan Hanstholm.

Het Duits 15cm S.K.C/28 marine kanon, en de achterzijde

Er staan nog twee stukken geschut rechts van het 38cm kanon. Het overdekte kanon is een Duits 15cm S.K.C/28 marine kanon en was geschikt om op verschillende affuiten gezet te worden. Dit kanon was het model 1936, Küst MPL C/36, geassembleerd bij Rheinmetall-Borsig (waarvan het kanon bij Skoda geproduceerd was) en was geplaatst in de kustbatterij van Hesbjerg, in het noorden van het eiland Zealand. Dit type kanon (in stelling) weegt 19.661 kg waarbij de kanonsloop een lengte heeft van 8,2 meter. De 45 kg zware granaat had een draagwijdte van ruim 23km. Het kanon was in staat 6 schoten per minuut af te geven.

Het 122mm Pushka obr.1931 (122-31) kanon, let op de sporen van de snijbrander
(achterzijde kanonsloop en de grendel van de kamer)

Het meest rechtse kanon is een Russisch stuk 122mm 'Pushka' veldkanon. Het 7000 kg wegende kanon had een bereik van ruim 20km. Tijdens de Russische veldtocht maakten de Duitsers zeer veel van dit type kanon buit, inclusief grote hoeveelheden munitie. Dit kanon, was gebouwd in de periode 1939/'40 met serienummer '613'. In januari 1944 werd dit kanon naar Denemarken overgebracht om samen met andere 'Pushka' kanonnen negen kustbatterijen ermee uit te rusten. Na de oorlog werd de loop, het terugslag mechanisme en de grendelkamer met een snijbrander zwaar beschadigd. Tot 1958 stond het kanon in het artillerie kamp van Esbjberg, vanwaar het verhuisde naar de Varde kazerne in de jaren 80 van de vorige eeuw. In 2004 werd het overgebracht naar het museum hier in Hanstholm.

Richting het documentatiecentrum ziet u links enorme blokken beton,...

De tour aan het museum begint in het documentatiecentrum. Een 50 meter voor u het documentatiecentrum bereikt ziet U aan de linkerkant een betonnen pad naar links lopen. Dit pad wordt geflankeerd door een tiental enorme blokken beton. Deze blokken waren de fundering voor een zware lastkraan die materiaal voor de bouw van de bunker verplaatste. De kraan reed op rails, die op brugdelen lagen, verbonden op de grote blokken. Met deze opstelling, die haaks op de geschutsruimte ligt, werd ook het grote kanon naar de geschutsput gebracht. Centraal in het betonnen pad lag ook een smalspoor van 80 cm.

De opbouw van de zware kraan op de betonnen blokken
(de draagpoten, verrijdbaar op de rails, moeten nog gemonteerd)

De bouw van het documentatiecentrum begon in maart 2000. Op 30 juni 2002 werd het 15 miljoen Deense kronen (2 miljoen euro) kostende centrum geopend door koningin Margrethe van Denemarken. Het documentatiecentrum is een langgerekt gebouw waar uitleg wordt gegeven over Hanstholm onder de bezetting. Tevens zijn er verschillende interessante objecten te vinden. Zoals een zeemijn, een schaalmodel hoe bunkers gebouwd werden, maar ook een enorm groot Duits 150cm zoeklicht.

Hierboven het 2cm-Flak-Vierling 38’ luchtdoel kanon (klik voor vergrotingen)

Natuurlijk worden ook de nodige wapens getoond, waaronder verschillende Duitse kanonnen, geweren en mitrailleurs. Mooiste exemplaar is waarschijnlijk het met vier lopen uitgeruste ‘2cm-Flak-Vierling 38’ luchtdoel kanon, dat slechts deels is gerestaureerd, en het kanon ten goede komt. Van het 2cm kanon waren rond Halstholm in 1945 33 stuks te vinden, enkel-en vierloops.

Als u het rondje door het documentatiecentrum heeft voltooid, daalt u af naar het doel waarvoor u eigenlijk hier bent gekomen, de enorme geschutruimte. Deze opstelling, de Museumbunker, is geschutsbunker nummer 3. De meest oostelijke geschutsbunker was nummer 1 (G1), de meest westelijke nummer 4 (G4). Ook deze complexen, inclusief nummer 2. (G2), zullen we later bezoeken. De bouw van het complex Hanstholm II werd aangeduid als 'Programm 42', en behelsde de bouw van de geschutbunkers, alle andere bunkers, luchtafweer posities, vuurgeleiding bunkers, radar en peilstations en onderkomens voor de Duitse soldaten en officieren.

Schema van een 38cm geschutsbunker:
1. Sokkel 38cm kanon, 2. spoorrails aanvoer granaten, 3. kartoesen, 4. granaten,
5. toiletten, 6. manschapverblijven, 7. verblijf commandant, 8. opslag depot,
9. brandstof opslag, 10. machinekamer, 11. olie opslag, 12. hydrofoorpomp,
13. werkplaats, 14. ventilatie ruimte, 15. stookruimte, 16. douches, 17. wasserij

De wandelroute begint in de ruimte waar de granaten werden opgeslagen voor verplaatsing naar het kanon. In totaal waren er 800 granaten plus de kartoesen voor ieder stuk geschut aanwezig, al lagen er slechts 160 granaten in de munitieruimtes direct achter in het complex. In de meest linkerruimte lagen de kartoesen opgeslagen en in de rechterruimte de granaten die als eerst de loop in werden geschoven. Achter de granaat werden dan de kartoesen ingeramd (in totaal meer dan 200 kilo!). Dit waren linnen zakken met springstof die de voortstuwing aan de granaat gaven.

38cm granaten, joekels van dingen,...

De granaten en kartoesen werden via doorgeefluiken in de achterzijde van de munitieruimte op een karretje, welke op rails stond, gezet die onder de geschutskoepel werd gereden, waarna de te verschieten munitie omhoog werd gebracht met een liftsysteem, de achterzijde van de geschutskoepel in. U kunt nu de munitieruimte verlaten aan de achterzijde via een smalle opening. U komt nu uit in de rondgang waar het munitietreintje reed onder de enorme geschutskoepel.

Het munitie doorgeefluik van de ruimte naar de rondgang (let op de rails)
(Klik op de foto voor een blik vanaf de binnenkant)

Ik raad u aan even de gehele rondgang door te wandelen zodat u een goed idee heeft van het enorme betonnen gevaarte. Er zijn drie smalle ingangen naar de grote centrale geschutsruimte waar de grote sokkel in het midden staat. De bovenzijde van de rondgang was afgesloten met stalen, losse platen. Als de geschutskoepel ronddraaide, was er een liftmechanisme dat er voor zorgde dat deze platen werden opgetild, en na de passage weer werden neergelegd.

De rondgang rondom de centrale geschutsruimte

Als u door de smalle lage poortjes de binnencirkel van de geschutsruimte gaat ziet u de bijna twee meter hoge sokkel prominent in het midden staan. Dit was het centrale draaipunt waarop de geschutskoepel stond waarin het 110 ton zware kannon was gehuisvest. Helaas zijn de kanonnen en geschutskoepels na de oorlog, begin jaren 1950, ontmanteld, maar het zal een indrukwekkend geheel zijn geweest. De betonnen wand waarin de drie poortjes zitten, was tevens een draagpunt voor de achterzijde van de geschutskoepel.

De centrale draagsokkel in de geschutsruimte

De Duitse bunkers in en rond Hanstholm werden door Deense aannemers en arbeiders gebouwd, onder strakke leiding van Duitse ingenieurs. Oorspronkelijk zou er een dak boven het kanon worden geplaatst, zoals bij Batterie Todt in Noord-Frankrijk. Maar er werd toch gekozen voor een 360 graden draaibare koepel van 5cm dik staal. Voordeel van deze oplossing was dat daarmee eventueel Thyborøn, in het zuiden, bereikt kon worden en daarmee Limfjord beschermd werd. Ook de eilanden nabij Skive, Nykøbing en Brovst konden bereikt worden. De koepel bestond uit twee verdiepingen. In de onderste lagen de motors voor de granaten lift en de motoren voor het bewegen van het kanon (elevatie tot 60º) en het draaien van de koepel. De bovenste verdieping was ingericht om het kanon te laden en te bedienen.

Doorsnede van de betonnen geschutsstelling met de stalen geschutskoepel

Als de granaten en kartoesen met een lift omhoog werden gebracht en aan de achterzijde de koepel binnenkwamen, waren er in de koepel 14 man nodig om de ladingen aan te brengen en het kanon vuur gereed te maken. Met de standaard lading en de 800 kg wegende granaat werd in 103 seconden een afstand van 42 kilometer afgelegd. De pantser doorborende kracht was dan nog 22cm dik staal (met een dracht van 20 km was de doorboring maar liefst 42cm!). Met de zwaarste voortstuwingslading en een granaat van 495 kg werd een afstand bereikt van 55 km, waar de granaat dan 2 minuten over deed. Maar met deze granaat over die afstand nam de doorboring significant af. Na 286 schoten met een 38cm kanon nam de aanvangssnelheid met 10% af.

De manschappen aangetreden in de geschutskoepel
(Op de voorgrond de pompstok om de granaat en kartoesen naar binnen te duwen)

De 110 ton zware kanonnen voor Hanstholm kwamen op het station van Thisted aan, werden vervolgens met een 175 ton sterke kraan op een speciale wagen gezet, een wagen welke 64 wielen had. Voortgetrokken door een diesel tractor werd het vervolgens naar Hanstholm gesleept.

Proefschieten met het 38cm kanon,...

Op 15 mei 1941 werden de 38cm geschutsopstellingen 3 (met kanon productienummer '70') en 4 (productienummer '71') voor het eerst ingeschoten en de volgende dag ‘gevechtsklaar’ gemeld (ondanks dat de vuurgeleiding nog niet gereed was). De geschutsopstellingen 1 en 2 waren gevechtsklaar op 28 augustus. Op 12 september 1941 vuurden alle vier kanonnen met oefenmunitie onder toezicht van de bevelvoerende admiraal voor Marine Station Nordsee en Marinebefehlshaber Dänemark. Ondanks dat de kanonnen gevechtsklaar waren, werd er gestaag doorgewerkt aan de afwerking, zoals de stalen platen over de munitiegangen. Maar niet alleen afwerking, ook reparaties werden al tijdens de bouw uitgevoerd, aangewaaid zand zorgde voor storingen, vorst bevroor de richtmiddelen etc.

Hygiëne stond hoog in het vaandel van de Duitse bezetter,…

Als u de geschutruimte verlaat en de manschappenbunker betreed, dan komt u eerst langs de toiletten (nummer 6 op bovenstaande kaart). Wat gelijk opvalt boven de urinoirs is de tekst ‘Bist du kein Schwein, so halt die Becken rein’, welke wees op de hygiëne voor de Duitse soldaat. De meeste kamers aan de buitenste ring in de bunker zijn ingericht voor de manschappen (nummer 6 op de kaart). De manschappen waren allen onderdeel van 2. Batterie Marineartillerieabteilung 118. Gedurende de oorlog waren er per 38cm kanon in het complex Hanstholm II 331 manschappen nodig om deze te bedienen. Naast deze kamers is er een aparte kamer voor de commandant (nr. 7) welke dicht aan de in en uitgang van de bunker lag (het verste punt van de munitieopslag). In het binnenste blok in de bunker waren er onder meer ruimtes voor de warm watervoorziening, wasserette, de douches, een werkplaats, stookruimte en dergelijke. Eén van de belangrijkste ruimtes in de bunker was ingericht als machinekamer (10). Voor stroomopwekking om het kanon te draaien op de sokkel, was er een 56pk zware dieselmotor. Voor normale elektrische stroom in de bunker werd gebruik gemaakt van het elektrische net van buiten. Mocht het elektra uitvallen van buiten af, dan kon in de bunker in dezelfde machinekamer een 270pk diesel aan het werk worden gezet.

De 270pk zware diesel om stroom op te wekken voor de bunker

We verlaten de manschapverblijven en keren terug via de geschutsruimte terug naar het documentatiecentrum. Er is geen restaurant, maar wel een ijsautomaat. Er is een kleine boekwinkel waar goede documentatie wordt aangeboden, maar alleen in de Deense en Duitse taal.

Op de volgende pagina verlaten we de
Museumbunker en verkennen de omgeving.
KLIK HIERONDER

GA TERUG